Toespraken tot de natie in crisistijd

Hoe kun je een heel land achter je krijgen in moeilijke tijden? Met taal.

Ethos, logos, pathos: in de klassieke redenaarskunst zijn dat de drie technieken die een spreker kan gebruiken om de luisteraar te overtuigen. Ethos: zorg ervoor dat je sympathiek en geloofwaardig overkomt. Logos: gebruik logische argumenten. Pathos: bespeel de emoties van het publiek. We bekeken de toespraken van een aantal Europese leiders die hun bevolking wilden overreden om de afgekondigde maatregelen netjes op te volgen.

Frankrijk

President Macron sprak op 12 maart het land toe, of om precies te zijn zijn landgenoten: het woord "compatriotes" wordt tien keer gebruikt. Hij begint zijn rede met ethos: hij toont empathie met de slachtoffers, heeft waardering voor het zorgpersoneel ("la reconnaissance de la Nation à ces héros en blouse blanche": erkenning van de natie voor de helden in het wit), en betuigt dank aan de gewone burgers die niet in paniek zijn geraakt maar zich medewerkend hebben opgesteld. "Des femmes et des hommes capables de placer l'intérêt collectif au-dessus de tout, une communauté humaine qui tient par des valeurs: la solidarité, la fraternité." Kort gezegd: U bent vrouwen en mannen die een menselijke gemeenschap vormen met solidariteit en broederschap als kernwaarden. Het gebruik van het begrip fraternité is een duidelijke verwijzing naar de beroemde Franse lijfspreuk: vrijheid, gelijkheid en broederschap. Het is een vorm van pathos waar de nuchtere Hollander misschien jeuk van zou krijgen, maar die in Frankrijk gewaardeerd wordt.

Nadat hij zo de Fransen voor zich heeft gewonnen (althans, dat nemen we aan), gaat de president over tot het ernstige deel van de speech. We staan pas aan het begin, en daarom moeten we nu serieuze maatregelen nemen. Hij zegt zich daarbij te baseren op het advies van wetenschappers: Frankrijk heeft "de beste virologen, de beste epidemiologen". Dat is een slim stukje logos, want luisteren naar mensen met verstand van zaken is altijd raadzaam. Macron probeert ook kritische vragen voor te zijn. Hij kondigt in de speech de sluiting van scholen aan, en beantwoordt meteen de vraag "maar zorgpersoneel kan toch niet thuis zijn om de kinderen op te vangen" met de aankondiging dat daar speciale opvang voor komt.

De president doet ook een beroep op het verantwoordelijkheidsgevoel en de saamhorigheid van de Fransen om de regels na te leven. Stel je eigenbelang niet boven dat van de groep, is zijn boodschap. Macron sluit af met "Een verenigd Frankrijk is onze sterkste troef in deze moeilijke tijden". Gevolgd door het gebruikelijke "Vive la République! Vive la France!" en de Marseillaise. Het pathos ligt er duimendik op.

In een toespraak vier dagen later, waarin hij strengere maatregelen aankondigt, herhaalt hij de oproep tot gemeenschapszin, maar nu met een autoritaire toevoeging: "Elke overtreding van de regels wordt bestraft." De toespraak is sowieso een slag ernstiger van toon: de president zegt maar liefst twaalf keer "nous sommes en guerre", we zijn in oorlog. Herhaling als stijlmiddel en om de boodschap duidelijk te maken.

Nederland

Premier Rutte sprak de Nederlanders op 16 maart toe vanuit zijn werkkamer aan het Binnenhof. De toespraak duurde iets meer dan tien minuten. Rutte begint met drie zinnen met de woorden ons, samen en we: hij betrekt iedereen erbij. Dan toont hij empathie met de slachtoffers, en zegt dat het "volkomen logisch" is dat mensen bezorgd zijn. Een snufje ethos om de kijkers voor zich te winnen.

De kern van zijn verhaal was somber: "Want ik heb vanavond geen gemakkelijke boodschap voor u. De realiteit is, dat het coronavirus onder ons is en voorlopig ook onder ons zal blijven." Na de veelbesproken opmerkingen over groepsimmuniteit doet hij iets bijzonders, een fraai staaltje logos: hij schotelt de kijker een drietal scenario's voor en maakt snel duidelijk dat er maar één juiste keuze is. Misschien was het idee daarachter om de autoriteit-schuwe Hollanders het idee te geven dat ze tot de zelfde conclusie zouden zijn gekomen als zij in het Torentje hadden gezeten. Opmerkelijk is wel dat hij het voorkeursscenario als eerste presenteert; het ligt voor de hand om eerst snel de twee scenario's waar niet voor gekozen is af te doen als extreem en het gekozen scenario als laatste te noemen.

Op inspelen op emoties (pathos) was de premier niet te betrappen. Hij verwees naar de wetenschap, die ons de ernst van de situatie toont maar die ook de uitweg moet bieden. Wel doet ook hij een beroep op gemeenschapszin en op ieders eigen verantwoordelijkheid: "Een tijd om het gezamenlijke belang boven het eigen belang te stellen" en "Blijf uw gezond verstand gebruiken en luister naar de deskundigen."

Duitsland

Bondskanselier Merkel hield op 18 maart een televisietoespraak. Dat was twee dagen nadat ze op een persconferentie op zeer zakelijke wijze tientallen maatregelen had opgesomd, vrijwel zonder poging om de bevolking te overtuigen van nut en noodzaak. Over de toespraak op televisie was beter nagedacht. De inleidende poging om sympathie op te wekken (ethos) is kort: ze noemt het wegvallen van ontmoetingen moeilijk. Hierbij gebruikt ze slim het woord ons: het raakt ons allemaal.

Dan komt ze tot de kern: "Es ist ernst. Nehmen Sie es auch ernst." Vervolgens legt ze uit wat het doel van de maatregelen is, namelijk tijd winnen, en hoe dat bereikt kan worden: logos. Ze verwijst naar de onvrijheid die ze zelf in de DDR-tijd heeft meegemaakt om aan te geven dat ze de nu geldende bewegingsvrijheid alleen accepteert omdat het nodig is: een lichte vorm van pathos.

In tegenstelling tot premier Rutte laat Merkel niet blijken vooral op adviezen van experts te varen. Ze wekt zo de indruk dat zij en haar regering zelf alle verantwoordelijkheid nemen.

Ook de bondskanselier doet een beroep op de burgers: ze zegt dat die zelf het sterkste middel tegen de verspreiding zijn. Net als bij het benadrukken van de ernst volgt een korte zin: "Im Moment ist nur Abstand Ausdruck von Fürsorge", alleen afstand is nu een uiting van bezorgdheid. Na twaalf minuten sluit ze af met een oproep aan de kijkers om goed op zichzelf en hun naasten te letten.

China

De Europese landen zijn democratieën, waar politici burgers met argumenten moeten proberen te overtuigen. In het autoritair geleide China verkoos president Xi Jinping een andere aanpak. Er was geen toespraak tot de natie, de maatregelen werden simpelweg opgelegd en uitgevoerd. De enige toespraak die Xi hield, voor zover bekend, was op 3 februari, toen de president het Permanent Comité van het Politbureau toesprak, de kern van de leiding van de Chinese Communistische Partij. De toespraak werd op 15 februari gepubliceerd, volgens China-watchers niet geheel toevallig vlak nadat er in China onrust was ontstaan na de dood van een genegeerde klokkenluider, dokter Li. In zijn speech somde de president op wat hij zelf zoal gedaan had om de uitbraak te bestrijden, riep hij het kader op de richtlijnen strikt uit te voeren, en wilde hij de consumptie stimuleren om de economie weer op gang te helpen.

Geen stip op de horizon

Als we het aantal woorden en zinnen tellen, valt op dat president Macron de langste zinnen gebruikte: 18,7 woorden per zin, vergeleken met 17,1 (Rutte) en 17,2 (Merkel). Erg groot is dat verschil niet. De president was wel veruit het langst aan het woord: twintig minuten, waar Merkel en Rutte genoeg hadden aan twaalf en tien minuten.

Alleen bondskanselier Merkel sprak woorden die misschien als oneliner zullen beklijven: Es ist ernst. Voor zover de drie probeerden om perspectief te bieden, een stip op de horizon, dan bleef dat beperkt tot dat we hier alleen samen uit kunnen komen. Volhouden, doorbijten, niemand weet hoe lang nog.

De drie Europese leiders gebruikten taal en overredingskracht om de kijkers te overtuigen. Alleen Macron greep in zijn (tweede) toespraak even tot dreigen met autoritaire machtsmiddelen. Elk volk krijgt de speech die het verdient?

Freek Roset