Van "politiek correct" naar "woke"

Taal speelt een prominente rol in het maatschappelijke debat over identiteit en cultuur. Zonder in de soms harde discussie verstrikt te willen raken, bekijken we hier een paar begrippen uit dat debat. Omdat taal ons vak is.

Policor

Aanvankelijk had het begrip politiek correct een neutrale betekenis. Het betekende zoiets als 'recht in de leer', of meer letterlijk 'staatkundig correct'. In de jaren 1980 groeide het op Amerikaanse universiteiten uit tot een nieuwe vorm van McCarthyisme, althans in de ogen van tegenstanders. McCarthyisme, genoemd naar senator Joseph McCarthy, in de jaren 1950 een vergaande vorm van anti-communisme, waarbij iedereen die verdacht werd van 'anti-patriottische' ideeën het risico liep de baan te verliezen (cancelen avant la lettre). Ditmaal draaide het om anti-discriminatie. Het weekblad Newsweek schreef in 1990 met grote letters op de cover THOUGHT POLICE, gedachtepolitie, een verwijzing naar de beroemde roman 1984 van George Orwell. Er zou op campussen sprake zijn van "een Orwelliaans regime dat tolerantie jegens etnische minderheden, vrouwen en homo's er bijkans in ramt." (citaat uit de Volkskrant).

Met andere min of meer gelijktijdige publicaties bereikte het tot dan toe obscuur-linkse, academische begrip zo de mainstream. Al snel werd het ironisch en sarcastisch gebruikt, voor 'wenselijk gedrag'. Conservatieven complimenteerden elkaar met "un-P.C." of "politically incorrect" uitspraken: kijk ons eens dapper die beklemmende linkse orthodoxie bestrijden.

Politiek correct taalgebruik is taalkundig gezien een vorm van eufemisme: een verzachtende aanduiding van iets dat onaangenaam of aanstootgevend kan zijn. Een interessant verschijnsel is overigens dat eufemismen na verloop van tijd ingeburgerd raken, waarop een nieuwe term wordt geïntroduceerd. Het Algemeen letterkundig lexicon (2012) noemt een voorbeeld: gebrekkigen en verminkten > gehandicapten > minder-validen > anders-validen.

Zoals vrijwel alles wat aan de andere kant van de grote plas wordt bedacht, waaide ook political correctness over naar Europa en Nederland. Media die over misdaden berichtten zonder de etnische achtergrond van de verdachte te noemen kregen op het inmiddels opgekomen internet al het verwijt politiek correct te handelen om minderheden niet tegen het hoofd te stoten. Ook politici die een mild immigratiebeleid voorstonden moesten eraan geloven. Er kwam zelfs een vlotte afkorting voor: policor.

Van kleur

Nederland bleef lang gespaard van de ideologische oorlogen die in de VS woedden. Tekenend is bijvoorbeeld dat in het genoemde stuk in de Volkskrant uit 1991 al gewezen werd op de Amerikaanse aanduiding people of color voor iedereen die non-white is. De uitdrukking mensen van kleur kreeg hier pas zo'n 25 jaar later voet aan de grond. Drijvende kracht daarachter was vermoedelijk Black Lives Matter (BLM). Dat was in de VS een beweging die aandacht vroeg voor de vele zwarte Amerikanen die omkwamen bij confrontaties met de politie, zoals Michael Brown in Ferguson (Missouri) in 2014.

Voorheen kenden wij eigenlijk alleen mensen gemaakt van materialen, zoals marsepein, staal of chocola. Maar inmiddels is 'mensen van kleur' doorgedrongen tot de taal van verschillende nationale media.

Woke

De ophef rond de dood van Brown zorgde er ook voor dat het nieuwe begrip woke hier in Nederland voet aan de grond kreeg. Het woord komt uit varianten van de volkstaal van Afro-Amerikanen en is daar een alternatief voor het grammaticaal correcte woken, dat het voltooid deelwoord is van het werkwoord wake, wakker worden. 'Gewekt' dus, maar dan figuurlijk. Het betekende aanvankelijk 'bewust van raciale ongelijkheid en discriminatie'. Inmiddels heeft woke betrekking op alles wat men sociaal onrechtvaardig acht.

Net als 'politiek correct' werd woke bespot door politieke tegenstanders, die hun doelwitten (althans in Nederland) tegenwoordig vaker beschimpen met woke dan met 'politiek correct'.

Cancelen

Cancelen betekent annuleren, het afgelasten van voorgenomen gebeurtenissen. Het van origine Engelse werkwoord werd in het Nederlands al langer gebruikt voor uitgevallen vluchten. De NS gebruikt het sinds een tijdje ook, voor uitgevallen treinen; de opmars van het Engels in het Nederlands is nu eenmaal onstuitbaar. De jongste toepassing heeft betrekking op personen: iemand uitsluiten zetten vanwege opvattingen of handelingen. Een vergaande uitwerking van politieke correctheid. Die betekenis heeft inmiddels zelfs Van Dale gehaald.

In conservatieve kringen bestaat ook het begrip cancel culture: een 'woke' wereld waarin het geaccepteerd is om andersdenkenden te cancelen.

Benoemen

Misschien geldt bij al deze termen de aloude wetmatigheid dat een fenomeen pas echt bestaat als er een naam voor is. Vergroot een gebeurtenis uit, verzin er een pakkende term voor, en je hebt een nieuw verschijnsel. Als de naam dan ook nog eens allitereert is succes gegarandeerd. Zie hier de kracht van taal.

Freek Roset