Denkend aan Holland...

Marsman in het Engels
Bouwen in verband - de vertaling van Herinnering aan Holland

Denkend aan Holland	Thinking of Holland
zie ik breede rivieren	I see wide rivers
traag door oneindig	slugging through
laagland gaan,	limitless low-lying land,
rijen ondenkbaar	lines of implausibly
ijle populieren	gauzy poplars
als hooge pluimen	like feathered plumes
aan den einder staan;	in far distances stand;
en in de geweldige	and sunken away
ruimte verzonken	in the formidable vastness
de boerderijen	the farmsteads
verspreid door het land,	scattered are found,
boomgroepen, dorpen,	tree clumps, villages,
geknotte torens,	pollarded steeples
kerken en olmen	churches and elms
in een grootsch verband.	in one great design bound.
de lucht hangt er laag	the sky hangs low there
en de zon wordt er	and in grey vapours of
langzaam	colour
in grijze veelkleurige	the sun there
dampen gesmoord,	is slowly blurred,
en in alle gewesten	and in all the regions
wordt de stem van het water	the voice of the water
met zijn eeuwige rampen	with its eternal disasters
gevreesd en gehoord.	is dreaded and heard.

 

Denkend aan Holland, zoals bovenstaand gedicht onjuist bekend staat (Denkend aan Holland is in werkelijkheid een ander gedicht van Marsman) is een oer-Hollands gedicht dat in tijd en ruimte het volk der Lage Landen kenschetst als godsvruchtig en zich van zijn nietigheid bewust. Wat dit gedicht geslaagd maakt, is de wijze waarop vorm en inhoud elkaar versterken - ritmisch, grammaticaal en klanktechnisch. Daarin huist de geest van het gedicht. Hoe vertaal je zo'n oerhollands gedicht naar het Engels?

 

 

De dramatische spanning is te danken aan de krachtvelden tussen de lijnen en vlakken die als beeld opgetrokken worden, en aan de contrasten tussen tijd (heden vs herinnering), plaats (landschap vs innerlijk landschap), en oogpunt (innerlijk oog vs oog van God).Er wordt een web geweven van vrome connotaties, binnen- en eindrijmen verscherpen de beelden, en een overgang van bedrijvende naar lijdende vorm onderstreept de beweging van dichterlijk naar alziend oog. Voor de sfeer is o.a. kenmerkend hoe de wijde blik die over de aarde scheert op het laatst omhoog ziet, naar waar de zon gedoofd wordt en de lucht zwaar van beklemming blijkt.

Vertalen is bij uitstek hertalen. Wil de vertaler zijn kroon naar rechte dragen, dan moet hij een look en feel scheppen die het oorspronkelijk werk eer aan doen. Om deze look en feel scherp te krijgen helpt hier misschien een vergelijking met een vooraanstaand schilder en tijdgenoot van Marsman, Piet Mondriaan, en vooral met hoe deze schilderde in zijn overgangsperiode van figuurlijk naar abstract, toen hij binnen een bouwwerk van lijn, vlak en kleur het idee van een landschap wist te vangen.

Zowel bij Mondriaan als bij Marsman rust de effectiviteit van het natuurlijk bouwwerk op de kracht van de polen en het platte vlak. Marsmans Holland is een pop-up Mondriaan waarin een landschap wordt opgetrokken uit een plat vlak met brede rivieren onder een lage lucht, gestut door populieren, kerken, olmen en torens. Tussen stompe lijnen liggen boerderijen en dorpen; nederzettingen die, verstrooid als pepernoten, het oppervlak cultiveren, en samen met landschapselementen een 'grootsch verband' vormen. Bij opening is de sfeer is traag, het landschap ruim, de blik rondom wijds. Maar omhoog gekeken blijkt de hemel niet zonder dreiging. Hoewel veelkleurig is zij ook grijs, en de zon wordt er gesmoord. Gevoelens van beknotting en knechting overheersen. Dan klinkt een stem. Een stem die gehoord dient. De stem van het water...

Bon, inhoud en sfeer zijn nu duidelijk. Marsman's taalgebruik is voldoende modern, daarover geen hoofdbrekens. De te verwachten problemen betreffen ritme, grammatica en eindrijmen. Om niet aan zeggingskracht in te boeten moet wat daarvan verloren gaat, elders gecompenseerd. De eerste klap is een daalder waard en wij zetten voor de titel Herinnering aan Holland actiever in dan het origineel, met een werkwoordsvorm in plaats van een zelfstandig naamwoord: Remembering Holland. De eerste regels worden als volgt:

 

Denkend aan Holland	Thinking of Holland
zie ik breede rivieren	I see wide rivers
traag door oneindig	slugging through
laagland gaan,	limitless low-lying land,

 

De a-klaken die traag, laagland en gaan clusteren, gaan verloren, maar het Engels biedt de kans l-klanken te clusteren en daarmee de oneindigheid van het laagland te benadrukken. Een orthografisch verband ontstaat door de i's van de tweede regel. Slugging komt er om ritmetechnische redenen. Het heeft een duistere bijklank waarmee wij, misschien onterecht, alvast de toon zetten voor iets dat nog moet blijken...

 

rijen ondenkbaar	lines of implausibly
ijle populieren	gauzy poplars
als hooge pluimen	like feathered plumes
aan den einder staan;	in far distances stand;

 

Door de populieren in lines op te stellen heien wij onze vertikale lijnen extra diep de klei in, en met implausibly gauzy creëeren wij een binnenrijm en een kek ritme to boot. De feathered plumes zijn een voornamelijk door ritme gedicteerde keuze: hun tekening meer dan hun lengte wordt in het Engels benadrukt. Aan het eind dwingen wij het zaakje in een eindrijm.

 

en in de geweldige	and sunken away
ruimte verzonken	in the formidable vastness
de boerderijen	the farmsteads
verspreid door het land,	scattered are found,

 

Een tweede ferme tik doet de boerderijen niet slechts in het landschap verzinken, maar diep verzinken. Dat kan geen kwaad. Het ritme eist een extra woord, en away dient zich aan. De eindrijm brengt een wat geforceerde woordvolgorde, maar die wordt goedgemaakt door de pollarded steeples die ook de keuze van een andere vertaler bleek. Great minds think alike, hopen wij.

 

boomgroepen, dorpen,	tree clumps, villages,
geknotte torens,	pollarded steeples
kerken en olmen	churches and elms
in een grootsch verband.	in one great design bound.

 

Steeples heeft een voor de context geschikte religieuze feel en roept het beeld op van een mensenhand die de natuur onderwerpt. Maar er is minstens zoveel voor 'stunted' te zeggen - een andere veelvoorkomende keuze.

 

de lucht hangt er laag	the sky hangs low there
en de zon wordt er langzaam	and in grey vapours of colour
in grijze veelkleurige	the sun there
dampen gesmoord,	is slowly blurred,

 

Ai, een duivels stukje - het twee keer 'er' van het Nederlands is lang niet zo opvallend als het twee keer 'there' in het Engels. Gelukkig dat grey vapours of colour iets goed maakt, dat de woorden eerst klankmatig en dan orthografisch verbindt.

 

en in alle gewesten	and in all the regions
wordt de stem van het water	the voice of the water
met zijn eeuwige rampen	with its eternal disasters
gevreesd en gehoord.	is dreaded and heard.

 

It's not how you start, it's how you finish - en gelukkig staat het Engels toe dat wij bij de conclusie zowel in de geest als in de letter naar het origineel mogen handelen. Met een jaloerse blik op de schone, gave vertaling van Paul Vincent, winnaar van de David Reid Poetry Translation Prize sturen wij ons werk naar de klant.

 

 

 

 

Koen Gubbels